Jako że rak prostaty często nie daje żadnych objawów ani oznak, re­gularne badania przesiewowe są niezmiernie ważne w wykrywaniu tego nowotworu we wczesnym stadium. Mężczyźni, którzy decydują się na badania kontrolne, zwykle zaczynają się im poddawać w wieku około pięćdziesięciu lat. Warto pomyśleć o przebadaniu się wcześniej, jeśli w rodzinie ktoś miał raka stercza (w szczególności dotyczy to czarno­skórych mężczyzn). Większość przypadków rozpoznaje się obecnie w pierwszej serii badań, zanim choroba rozprzestrzeni się poza prostatę. Do rutynowych testów kontrolnych zaliczamy badanie palpacyjne przez odbytnicę oraz oznaczenie stężenia swoistego antygenu stercza (PSA).

Jak już wspomnieliśmy, owe badania przesiewowe same w sobie są proste, ale bywają zawodne. Jednakże z uwagi na to, że badanie per rectum i test na PSA Wykrywają raka w odmienny sposób, to porównanie ze sobą ich wyników pozwoli na skorygowanie pewnych przeoczeń wy­nikających z pojedynczych badań. Dzięki temu łatwiej rozpoznać raka we wczesnym stadium.

Biopsja

Gdy wyniki jednego lub obu badań kontrolnych są nieprawidłowe i le­karz podejrzewa raka, wtedy może zalecić biopsję prostaty. Polega ona na pobraniu z tego gruczołu niewielkiej próbki tkanki i zbadaniu, czy obecne są w niej komórki nowotworowe. Biopsja jest jedyną definityw­ną metodą rozpoznawania raka prostaty.

Badanie to rozpoczyna się od wsunięcia sondy ultrasonograficznej do odbytu pacjenta. Uzyskane za jej pomocą obrazy pomagają zlokalizo­wać podejrzany obszar i pozwalają lekarzowi trafić w odpowiednie miejsce. Lekarz posługuje się sprężynowym przyrządem zwanym „pi­stoletem biopsyjnym”, za pomocą którego wprowadza do prostaty cien­ką igłę, by pobrać fragmenty tkanki. Igłę stosowaną w biopsji najczę­ściej wbija się w stercz przez ścianę odbytnicy (biopsja transrektalna). Czasami igłę wbijamy przez krocze, miejsce między odbytem a moszną. Postępujemy tak wtedy, gdy dojście przez odbyt nie jest możliwe lub może spowodować krwawienie albo infekcję.

Gdy na obrazie USG zostanie zlokalizowane miejsce, gdzie znajdują się nieprawidłowe komórki, lekarz zrobi biopsję tego rejonu ciała. Jeśli zaś nie dostrzeże żadnego podejrzanego obszaru, wtedy pobierze od dziesięciu do dwunastu maleńkich próbek z różnych części gruczołu krokowego. Większość próbek zostanie prawdopodobnie pobrana z we­wnętrznej partii stercza (ze sfery peryferyjnej), gdzie najczęściej rozwi­ja się rak. (zob. ilustr. na str. II wkładki, na której znajduje się diagram przedstawiający strefy prostaty). Czasami próbki pobiera się również z wewnętrznej części tego gruczołu (sfery przejściowej).

Przygotowując cię do biopsji, lekarz podaje środek znieczulający miej­scowo, aby zmniejszyć lub wyeliminować jakikolwiek dyskomfort. Więk­szość mężczyzn nie odczuwa praktycznie żadnego bólu podczas tego za­biegu i zwykle nie potrzebuje później leków przeciwbólowych. Przepro­wadzona zostanie również lewatywa, żeby zmniejszyć ryzyko zakażenia bakteriami trawiennymi, które mogą skądinąd przedostać się do nacięcia wykonanego igłą. Antybiotyki przyjmowane przed biopsją i po niej dodat­kowo zmniejszają ryzyko infekcji. Do częstych objawów ubocznych biop­sji zaliczamy lekkie krwawienie z odbytnicy oraz występowanie krwi w moczu przez jeden do dwóch dni. Przez kilka miesięcy po biopsji krew może też pojawiać się w nasieniu, nadając mu różowy odcień.

Próbki pobrane podczas biopsji wysyłane są do patologa, który specja­lizuje się w diagnozowaniu nieprawidłowych tkanek. Patolog stwierdza, czy w próbkach znajduje się nowotwór, i oceni, na ile jest on złośliwy.

W próbkach pobranych w czasie biopsji mogą zostać wykryte specy­ficzne komórki, których obecność świadczy o dużym ryzyku rozwoju raka. Te nieprawidłowe komórki, zwane nowotworowym rozrostem śródnabłonkowym prostaty (PIN – z ang. prostatic intraepithelial neoplasia), znajdują się we wczesnym stadium rakowacenia. Gdy zostaną wykryte, może wyniknąć konieczność wykonania powtórnej biopsji.

U pacjentów, u których wykryto komórki w bardziej zaawansowanym stanie przedrakowym, zwane atypowym rozrostem drobnozrazikowym (ASAP – z ang. atypical smali acinarproliferation), istnieje spore praw­dopodobieństwo wykrycia raka prostaty w późniejszej biopsji. W razie wykrycia tego typu komórek lekarz może często kontrolować stężenie PSA i zaleca przeprowadzanie biopsji w regularnych odstępach czasu.